به عوامل متعددی در جهت کاهش پدیده مهاجرت نخبگان می‌توان اشاره کرد. یکی از این عوامل، ایجاد سازمان‌هایی در جهت حمایت از نخبگان است. البته در این راستا، بنیاد ملی نخبگان شکل گرفته است که حمایت مالی از نخبگان و ایجاد تسهیلاتی در جهت نظام وظیفه نخبگان ازجمله اهداف این بنیاد است. اطلاعاتی که اینجانب از سازمان مذکور دارم نشان می‌دهد در اوایل شکل‌گیری این بنیاد و به خاطر ناشناخته بودن آن، برخی از افراد با رزومه نه‌چندان قوی عضو این بنیاد شدند و از تسهیلات آن استفاده کردند اما در ادامه و به علت ازدیاد اعضای بنیاد و با توجه به بودجه مالی بنیاد، شرایط برای عضویت در آن سخت‌تر شد، به‌طوری‌که بسیاری از افراد با رزومه درخشان (مثلا بسیاری از دانشجویان نمونه کشوری) نتوانستند عضو این بنیاد شوند و از حمایت‌های مالی بنیاد استفاده کنند. برگزاری جشنواره‌ها و المپیادهای علمی معتبر در جهت شناخت و سازمان‌دهی به نخبگان کشور از دیگر راهکارهای حمایت از این قشر است.

در این مورد، هر ساله جشنواره‌های علمی متعددی در کشور برگزار می‌شود که بسیار چشم‌انداز خوبی دارند. در عین ‌حال پیشنهاد می‌شود که جشنواره‌های بیشتری برای نخبگان، محققان و مخترعان جوان سازمان‌دهی شود و برنامه منسجم‌تری صورت گیرد تا انگیزه بیشتری برای شرکت بیشتر نخبگان جوان ایجاد شود.

ایجاد عدالت اداری بسیار مهم و حائز اهمیت است. متاسفانه رابطه بازی و باندبازی‌های گوناگون باعث ایجاد سرخوردگی و بی‌انگیزگی در نخبگان علمی جوان شده است و این قشر را نسبت به آینده بدبین و ناامید کرده است. بحث بیکاری از عدالت اداری جدا است. بیکاری برای همه وجود دارد و رقابت برای یافتن شغل را سخت‌تر می‌کند ولی امیدی وجود دارد که فرد شغل پیدا کند (البته مبارزه با پدیده بیکاری هم جای خود دارد که متاسفانه بیشترین آمار بیکاری در کشور مربوط به بیکاری افراد تحصیل‌کرده است) ولی در بی‌عدالتی سازمانی که یکی از نمودهای آن رابطه بازی است، تبعات منفی بیشتری وجود دارد و افراد در جست‌و‌جوی شغل بیشتر ناامید می‌شوند. راهکار آن‌هم مبارزه با این فرآیند و جایگزین کردن شایسته‌سالاری است. اصلاح ساختار آموزشی کشور ازجمله موارد دیگر است.

متاسفانه در سیستم آموزشی به‌خصوص در تحصیلات عالی، شاهد کمیت هستیم و گویا ورود به دانشگاه، مدینه فاضله برای همه است. این رویه باعث به وجود آمدن پدیده مدرک‌گرایی شده است و همه به دنبال مدرک هستند و انگار گرفتن مدرک دانشگاهی یکی از ملزومات جوانان و به نظرم یکی از ضروریات ازدواج جوانان شده است. اما اینکه چقدر سیستم‌های آموزشی در زمینه کیفیت موفق هستند سوال بزرگی است که نیاز به تحقیق و بررسی دارد. این عامل باعث می‌شود که قشر نخبه کشور از کیفیت آموزشی کشور ناراضی باشد و افزایش مدرک‌گرایی بدون توجه به کیفیت آموزشی دید عموم را هم نسبت به قشر تحصیلکرده منفی کرده و تبعات آن را قشر نخبه می‌پردازد. در پایان قابل ‌ذکر است که علاوه بر این موارد، موارد بسیار دیگری وجود دارد که می‌توان با توجه به آنها در جهت کاهش پدیده مهاجرت نخبگان، قدم‌های مثبتی برداشت.

|چنگال تیز غربی‌ها در کمین نخبگان ایرانی

- یاسین سعیدی

عارضه (پدیده) مهاجرت نخبگان از دید آسیب‌شناسان به‌نوعی استثمارشدگی کشورهای جهان سوم، از سوی کشورهای توسعه‌یافته به شمار می‌رود و به‌عنوان مخرب‌ترین بحران اجتماعی شناخته‌شده است. پدیده فرار مغزها یا به بیان دقیق‌تر مهاجرت نخبگان، از کانادا و کشورهای اتحادیه اروپا، نخستین بار در اوایل دهه 1960 میلادی در جهان مطرح و این پدیده به‌عنوان یک آسیب اجتماعی از دهه 40 در ایران آغاز شد؛ یعنی زمانی که کشورهای اروپایی به بازسازی خرابی‌های پس از جنگ مشغول بودند و در پی فرآیند صنعتی شدن با احساس نیاز به متخصصان و نخبگان در این زمینه، به جذب متخصصان و نخبگان از کشورهای جهان سوم پرداختند و این مانع دیگری بر سر راه توسعه کشورهای جهان‌سومی بود.

تحقیقات بانک جهانی نشان می‌دهد بیشترین حجم مهاجرت نخبگان کشورمان به ترتیب به سمت کشورهای کانادا و آمریکا بوده است. در دهه جاری کانادا با رشد 142 درصدی جذب نخبگان ایرانی رتبه اول و آمریکا با رشد 52 درصدی جذب نخبگان ایرانی در رده دوم قرار دارد.

رشد این حجم باورنکردنی مهاجرت نخبگان علمی به معنای واقعی‌فرار‌سرمایه مالی و انسانی متخصص از کشور است که در هر دو مورد، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بدنه اقتصاد کشورمان وارد می‌کند. بعد از کانادا و آمریکا در جذب نخبگان ایرانی، استرالیا در رتبه سوم این رده‌بندی قرار دارد به‌طوری‌که بر اساس گزارش سفارت استرالیا در تهران، مهاجرت ایرانیان (که اغلب آنها دارای تحصیلات عالی هستند) به این کشور در چند سال گذشته رشد 250 درصدی داشته است. همچنین رتبه چهارم جذب نخبگان ایرانی در اختیار آلمان قرار دارد و در سال‌های اخیر مهاجرت ایرانیان تحصیل‌کرده به آلمان 111 درصد افزایش داشته است. نگاهی به آمار و ارقام مهاجرت نخبگان، به درک بهتر موضوع کمک می‌کند.

بر اساس آمار صندوق بین‌المللی پول، ایران در بین 91 کشور درحال‌توسعه و توسعه‌نیافته، ازنظر مهاجرت نخبگان مقام اول را دارد. در بین سال‌های 1375-1360 حدود 2میلیون نفر ایران را ترک کرده‌اند که تقریبا 70 درصد آنها از نخبگان علمی و تحصیلکرده‌ها بودند. از سال 1375 به بعد نیز این سیر مهاجرت کاسته نشده و موج‌های پردامنه و جدید‌تری از مهاجرت نخبگان پدیدار شده است که در سال 1378، بیش از 800 نفر با مدرک دکترای تخصصی از ایران مهاجرت کرده‌اند. همچنین در سال 1379 مهاجرت نخبگان از ایران خروج سرمایه‌ای معادل 38 میلیارد دلار برآورد شده است، درحالی‌که درآمد سالانه کشور از محل صادرات نفت در آن سال حدود 12 میلیارد دلار اعلام‌شده است.

بر اساس آمار خروجی اداره کل گذرنامه طی سال 1387، هرروز به‌طور متوسط 2 تا 3 نفر با مدرک دکترا، 15 نفر با مدرک کارشناسی ارشد و حدود 15 نفر با مدرک کارشناسی از کشور مهاجرت کرده‌اند. در جدیدترین آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه 150 تا 180 هزار نفر از ایرانیان تحصیلکرده برای خروج از کشور اقدام می‌کنند. به‌عبارتی‌دیگر خروج ایرانیان با تحصیلات عالی با رقم 150 هزار نفر در سال معادل خروج 150 میلیارد دلار سرمایه سالانه از کشور است.

کشورهای موفق در مهاجرت معکوس نخبگان

کشورهایی مانند چین، فیلیپین، پاکستان، مالزی، نیوزیلند، هند و ترکیه از جمله کشورهای موفق در مهاجرت معکوس نخبگان علمی خود هستند. شهر بنگلور هند اکنون شهر «آی‌تی» لقب گرفته و در سال 2007 حدود 40 هزار نفر نیروی انسانی کارآمد به این شهر بازگشته‌اند. همچنین ترکیه در حال حاضر توانسته با برقراری ارتباط مؤثر و مستمر با نخبگان و بهره‌مندی از دانش آنها در بخش صنعت و دانشگاه و فراهم کردن شرایط مناسب اقتصادی برای نخبگان، نه‌تنها بسیاری از نخبگان علمی خود را از کشورهای دیگر بازگرداند بلکه توانسته از کشورهای عربی، آسیای میانه، بلوک شرق و دریای سیاه، نیروی متخصص، دانشجویان ممتاز و نخبگان علمی را جذب کند.

مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان

می‌توان دلایل مهاجرت نخبگان را از ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مورد بررسی قرار داد و در این میان به نقش تحریم‌ها و از آن جمله به تحریم‌های علمی-پژوهشی اشاره کرد که بر اساس آن کشورمان قادر به واردات تکنولوژی مدرن جهت شکوفایی اقتصاد و صنعت نیست. همچنین مهاجرت نخبگان در کشور‌های درحال‌توسعه را می‌توان از بعد داخلی (عدم موفقیت در جذب و نگهداری نیروهای متخصص و کارآمد) و بعد خارجی (مثبت عمل کردن کشورهای مقصد در جذب متخصصان با برنامه‌های سیاسی، فرهنگی و علمی مناسب) بررسی کرد.

اما مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان را می‌توان در مواردی مانند یافتن شغل مناسب با درآمد بالا، ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر و با کیفیت بهتر، کسب ارزش و منزلت اجتماعی، ارتباط داشتن با نهادهای فکری گوناگون، برخوردار شدن از آموزش با کیفیت بالا و برخوردار شدن از برنامه‌های درسی انعطاف‌پذیرتر جست‌وجو کرد. به‌طورکلی مهاجرت نخبگان را می‌توان در دو بعد عوامل درون‌زایی و برون‌زایی دسته‌بندی کرد.

مهم‌ترین عوامل درون‌زایی در مهاجرت نخبگان عبارتند از: درآمد مالی پایین، نبود فرصت مناسب برای رشد خود و خانواده، عدم مشارکت در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها، کاهش استاندارد‌های زندگی، عدم برخورداری از آموزش با کیفیت بالا، عدم برخورداری از منزلت اجتماعی و عدم مهیاکردن بستر مناسب برای خلاقیت همچنین مهم‌ترین عوامل برون‌زا در مهاجرت نخبگان عبارتند از: بهره‌مندی از امکانات مالی و مادی مناسب، برقراری ارتباط با نهاد‌های فکری گوناگون، حمایت‌های مالی از نخبگان، تخصیص بودجه مناسب برای کارهای پژوهشی، منزلت اجتماعی بالای نخبگان در کشور‌های مقصد، آزادی‌های اجتماعی، علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ساختار مناسب رشد در کشور مقصد. کشور‌های درحال‌توسعه با توجه ویژه به مسائلی مانند: فراهم کردن امکانات و تجهیزات مناسب، به‌روز و با کیفیت، فراهم کردن امکانات بورس تحصیلی، تجاری‌سازی علم، دانش و فناوری، مشارکت دادن نخبگان در نظام تصمیم‌گیری، به وجود آوردن شرایط مطلوب زندگی برای نخبگان، ارتقای منزلت اجتماعی، حمایت از طرح‌های پژوهشی و برنامه‌ریزی برای اشتغال نخبگان در حین تحصیل و بعد از فارغ‌التحصیلی می‌توانند آمار مهاجرت نخبگان را کاهش دهند.

نقش دانشگاه‌ها در کاهش مهاجرت نخبگان

به‌طورکلی دانشگاه‌ها در دو بعد می‌توانند به کاهش مهاجرت نخبگان کمک کنند. اولا دانشگاه‌ها به‌عنوان محیط پرورش‌دهنده متخصصان، به‌عنوان یکی از عوامل داخلی کاهش مهاجرت نخبگان مدنظر هستند و می‌توانند با به وجود آوردن ابعاد مالی، امنیت شغلی، تسهیلات زندگی و تجهیزات علمی، محیط‌هایی برای افراد به وجود آورند که موجب دلگرمی و انگیزه متخصصان شوند. ثانیاً دانشگاه‌ها با صنعت ارتباط مستقیم و تنگاتنگی برقرار کرده و در ادامه با ایجاد قطب‌ها و شهرک‌های علمی مناسب، زمینه تحقیق و پژوهش برای نخبگان را فراهم کنند.

از دیگر اقدامات دانشگاه‌ها برای جلوگیری و کاستن از سرعت مهاجرت نخبگان، اعزام دانشجویان و اساتید به خارج از کشور برای تبادل اطلاعات و حمایت از طرح‌های پژوهشی آنها است. همچنین مسوولان می‌توانند با به وجود آوردن بستر‌های اقتصادی، اجتماعی و علمی-پژوهشی مناسب نه‌تنها از خروج نخبگان جلوگیری کرده، بلکه نخبگان سایر کشور‌ها را نیز برای تعامل و تبادل اطلاعات با نخبگان داخلی دعوت کنند.